زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

زهیر بن قیس بلوی




زهیر بن قیس از افراد حاضر در فتح مصر بود و در فتح مناطق شمال آفریقا شرکت داشته است و در مقطعی به حکومت و فرماندهی سپاه هم انتخاب شد و در نهایت در یکی از جنگها کشته شد.


۱ - خاستگاه زهیر


ابو شداد زهیر بن قیس بلوی از اهالی مصر به "بلی" قبیله‌ای از قضاعه که به بلی بن عمرو بن حاف بن قضاعه می‌رسد، منسوب است.
[۱] سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۳۹۶، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ه ق.
و به گفته خودش از طریق ولاء با این قبیله پیوند داشته است.

۲ - زهیر و فتوح اسلامی


زهیر از جمله نیروهای جهادی اعراب در فتح مصر و شمال آفریقا بشمار می‌رفت، که در دوره فرماندهی عمرو بن عاص جزو سپاه وی و از فرماندهان بوده است. همچنین از وی در فتح طرابلس نامی به میان آمده است.
[۲] ابن عبد الحکم، ابو القاسم، فتوح مصر و مغرب، تحقیق دکتر علی محمد عمر، ص۲۲۲، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۱۵هق.    
[۳] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۳ ص۱۷۱، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
او را در دوره حکمرانی عقبه بن نافع به عنوان جانشین دوم عقبه معرفی نموده‌اند که در برخی نبردهای وی به عنوان جانشین او در قیروان ادای وظیفه می‌نمود.
[۴] حریری، محمد عیسی، الدوله الرستمیه بالمغرب الاسلامی، ص۳۰، کویت، دارالقلم ۱۴۰۸هق.
در یکی از نبردهای عقبه بربرها فرصت را غنیمت شمرده قیروان را از دست مسلمین درآوردند.
[۵] ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۰، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
تا سال ۶۹ ه. ق قیروان در دست بربرها بود تا اینکه زهیر بعد از بدست آوردن حکومت آن دیار موفق به باز پس گیری آن شد.
[۶] ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۱، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
او که مصاحب و یار عقبه و آشناترین فرد به سیره و تدبیر امور او و اولی‌ترین شخص برای گرفتن انتقام عقبه از رومیان و بربرها بود. بعد از کشته شدن او به حکومت قیروان منصوب شد.
[۷] رقیق قروانی، ابراهیم بن القاسم، تاریخ افریقیه و المغرب، تحقیق الکعبی، ص۴۹، تونس، رفیق السقطی، بی تا.


۳ - حکومت در قیروان


بیشتر شهرت زهیر مربوط به دوره‌ای است که از جانب امویان به حکومت قیروان گمارده شد. وقتی که عبدالملک بن مروان به خلافت رسید و برادر خود عبدالعزیز را والی مصر کرد، از دست رفتن قیروان را ضربه بزرگی می‌دید و با توجه به مشورت‌های که با بزرگان درباری در دمشق داشت به این نتیجه رسید که زهیر بن قیس از آنجا که مدتی مصاحب عقبه بن نافع بوده و به رخدادهای منطقه آشنائی کامل داشت برای فرمانروائی آن دیار فرد مناسبی است. لذا او را به حکومت افریقیه منصوب نمود و نیروی کمکی و تجهیزات نظامی فراوان فرستاد
[۸] مونس، حسین، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص۴۱، قاهره، دار المستقبل ۱۹۸۰م.
[۹] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۸، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
[۱۰] ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۰، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
و دستور نبرد با بربرها به زهیر بن قیس داده شد. وی هم در سال ۶۷ هجری قمری سپاه خویش را به حرکت در آورد و به افریقیه داخل گردید. تونس و برخی نواحی دیگر را هم فتح کرد.
[۱۱] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۲۲۷، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.    
در این دوره هست فرماندهی چندین نبرد را علیه بربرها و رومیان بر عهده داشته و به پیروزی‌هایی هم دست یافت.
[۱۲] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۷، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
البته از جانب عبدالملک بن مروان کسیله فرمانده بربرها در ممس با او روبرو گردید. پس از نبردی سخت زهیر او را شکست داد و بکشت. در این نبرد بسیاری از اشراف و رجال بربر کشته شدند. سپس زهیر به سمت مشرق راند،
[۱۳] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۸، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
همچنین او را مردی عابد و زاهد معرفی کرده‌اند که به فرمانروایی چندان دلبستگی نداشت، از او نقل کرده‌اند که می‌گفت: من برای جهاد به افریقیه آمده‌ام و بیم آن دارم که به دنیا بگروم.
[۱۴] ابن اثیر، عز الدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۰۹، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ه ق.
به همین جهت قیروان را به قصد مصر ترک کرد و بیشتر سپاهش در قلعه‌های برقه و قیروان باقی ماندند.
[۱۵] ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۲، بیروت، دارالثقافه، بی تا.


۴ - پایان کار زهیر بن قیس


وقتی بربرها و رومیان از خروج وی از قیروان با خبر شدند مسیر را بر او بستند و این در حالی بود که از یاران و سپاه وی بیش از هفتاد نفر با او نبودند، لذا در یک نبردی که غافلگیر شده بودند همگی درنه نزدیک انطابلس در سال ۷۶ ه. ق. به قتل رسیدند.
[۱۶] ابن عبد الحکم، ابو القاسم، فتوح مصر و مغرب، تحقیق دکتر علی محمد عمر، ص۲۳۰، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۱۵ه ق.    
[۱۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۵۲، بیروت، دار صادر ۱۱۹۹۵م.    
قبر وی و همراهانش در درنه است و معروف به قبور شهداء می‌باشد.
[۱۸] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۲۲۷، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.    

و در نقلی دیگر در همان سال ۶۹ ه‌ ق، هنگامی که سرگرم رسیدگی به اوضاع اجتماعی و سیاسی مغرب بود، رومیها فرصت را مغتنم شمردند و با لشکری انبوه بر سپاهیان وی تاختند، در این حمله، زهیر و بسیاری از سپاهیانش کشته شدند.
[۱۹] ابن اثیر، عز الدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۰۹، بیروت ۱۳۹۸ ـ ۱۴۰۸ه ق/ ۱۹۷۸ ـ ۱۹۸۸م.
[۲۰] عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج۱، ص۱۷، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۱ ش.
[۲۱] بلوی وادی آشی، احمدبن علی، ثَبَت، ج۱، ص۱۳، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۵ - پانویس

 
۱. ↑ سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۳۹۶، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ه ق.
۲. ↑ ابن عبد الحکم، ابو القاسم، فتوح مصر و مغرب، تحقیق دکتر علی محمد عمر، ص۲۲۲، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۱۵هق.    
۳. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۳ ص۱۷۱، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
۴. ↑ حریری، محمد عیسی، الدوله الرستمیه بالمغرب الاسلامی، ص۳۰، کویت، دارالقلم ۱۴۰۸هق.
۵. ↑ ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۰، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
۶. ↑ ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۱، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
۷. ↑ رقیق قروانی، ابراهیم بن القاسم، تاریخ افریقیه و المغرب، تحقیق الکعبی، ص۴۹، تونس، رفیق السقطی، بی تا.
۸. ↑ مونس، حسین، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص۴۱، قاهره، دار المستقبل ۱۹۸۰م.
۹. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۸، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
۱۰. ↑ ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۰، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
۱۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۲۲۷، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.    
۱۲. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۷، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
۱۳. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، ج۴ ص۲۳۸، بیروت، دار الفکر، طبع دوم، ۱۴۰۸ه ق.    
۱۴. ↑ ابن اثیر، عز الدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۰۹، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ه ق.
۱۵. ↑ ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق کولان و پرونسال، ج۱، ص۳۲، بیروت، دارالثقافه، بی تا.
۱۶. ↑ ابن عبد الحکم، ابو القاسم، فتوح مصر و مغرب، تحقیق دکتر علی محمد عمر، ص۲۳۰، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۱۵ه ق.    
۱۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۵۲، بیروت، دار صادر ۱۱۹۹۵م.    
۱۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۲۲۷، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.    
۱۹. ↑ ابن اثیر، عز الدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۰۹، بیروت ۱۳۹۸ ـ ۱۴۰۸ه ق/ ۱۹۷۸ ـ ۱۹۸۸م.
۲۰. ↑ عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج۱، ص۱۷، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۱ ش.
۲۱. ↑ بلوی وادی آشی، احمدبن علی، ثَبَت، ج۱، ص۱۳، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۶ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «زهیر بن قیس بلوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۱/۳۰.    
برگرفته از دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «خاندان بلوی»، شماره۱۷۶۷.    

رده‌های این صفحه : امویان | تاریخ خلفا | درگذشتگان سال 69 (قمری) | درگذشتگان سده 1 (قمری) | فتوحات | کارگزاران بنی امیه | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.